Mózg a tempo zmian – ewolucja nie nadąża za rzeczywistością

Mózg człowieka ukształtował się 1,5-1,7 mln lat temu w afrykańskich populacjach, należących do rodzaju Homo. Ewolucja nie przewidziała, w jakim miejscu znajdziemy się za kilkaset czy kilka tysięcy lat i z czym będziemy się zmagać. Tymczasem stworzyliśmy sobie realia, w których wypracowywane przez dekady i stulecia schematy działania nie wystarczają. Współczesne tempo zmian sprawiło, że trzeba szukać innej drogi, a nasz układ nerwowy nie nadąża. Pojawia się coraz więcej opracowań, dowodzących w naukowy sposób, dlaczego smartfony i media społecznościowe sieją spustoszenie w naszych mózgach, wykorzystując mechanizm nagrody i wydzielanie dopaminy.

Dlaczego tak trudno przełamać schematy? Mechanizmy obronne umysłu

Przed rozwojem powstrzymuje nas mnóstwo barier. Z jednej strony mózg chce się uczyć, żebyśmy mogli się jak najlepiej zaadaptować do świata, z drugiej strony potrzebuje energii na inne czynności życiowe. W związku z tym doświadczamy przeróżnych emocji i uruchamiają nam się mechanizmy obronne, które mają nas strzec przed nadmiernym wysiłkiem.

Zmiana utartych schematów działania jest trudna, ponieważ nasz organizm uważa ją za nieopłacalną. Największym sabotażystą swojego rozwoju jesteśmy my sami! Przyczyn jest kilka i są ze sobą wzajemnie powiązane. To między innymi geny, sposób ukształtowania mózgu, hormony, które warunkują naszą motywację i poczucie satysfakcji, przekonania na własny temat i na temat świata oraz przeszłe doświadczenia. Im więcej tych ostatnich, tym mniejsza nasza elastyczność i otwartość na nowe. Im więcej wiemy, tym trudniej nam przyjąć, że możemy się mylić.
O sposobie przetwarzania informacji i reagowania decyduje nasz mózg i to, jak został „zaprogramowany”, ukształtowany ewolucyjnie. Pewne mechanizmy ułatwiają uczenie się, a pewne (czasami nawet dokładnie te same!) utrudniają zmianę przekonań, sposobów reagowania i codziennych nawyków. Często nie rezygnujemy z przyzwyczajeń nawet, kiedy jesteśmy przekonani, że nowy sposób byłby lepszy!

Nowe nawyki kontra stare przyzwyczajenia – dlaczego wracamy do rutyny?

Anka, nauczycielka przedsiębiorczości w technikum, postanowiła, że uatrakcyjni swoje lekcje, projektując dla uczniów edukacyjne gry przy pomocy czatu GPT. Trudno jej było jednak samodzielnie poruszać się w tym obszarze. Podczas przeglądania Facebooka wyświetliła jej się informacja, że Ewa, koleżanka z poprzedniej pracy interesuje się kursem „AI w projektowaniu gier edukacyjnych”. Kurs nie był drogi, odbywał się online, w sobotnie popołudnie, więc Anka także się zapisała. Prowadzący pokazał kilka przydatnych narzędzi, wyjaśnił jak działa czat GPT przy projektowaniu gier. Anka poćwiczyła w przeznaczonym na to podczas szkolenia czasie. Zaraz po kursie spróbowała zaprojektować grę na kolejne zajęcia. Wyszło jej całkiem nieźle. Gra została dobrze przyjęta przez klasę, uczniowie bez trudu zrozumieli skomplikowane mechanizmy inwestowania dzięki takiej realizacji tematu. Pojawiły się inne tematy, gry nie były w nich potrzebne. Po pół roku Anka zorientowała się, już nigdy więcej nie zaprojektowała żadnej gry. Przygotowywała się do każdej lekcji tak samo jak wcześniej, wróciła na stare tory. Anka – podobnie jak 80% osób, które uczą się nowych sposobów działania podczas szkoleń miękkich – nie zmieniła niczego w swoim działaniu, chociaż szkolenie oceniła jako bardzo wartościowe i potwierdziło się to w praktyce.

Biologia, ewolucja i społeczne bańki – jak zmieniać przekonania i rozwijać się?

Dlaczego tak trudno coś trwale zmienić? Można to wyjaśnić na kilka sposobów – za pomocą biologii, bioenergetyki, teorii ewolucji czy socjologii.

Mózg nie lubi zmian – biologiczne ograniczenia

Z punktu widzenia biologii można to wytłumaczyć istnieniem białka, zwanego parwalbuminą (PV). W pewnym wieku zaczyna ono oplatać nasze synapsy delikatną siateczką, przez co nie mogą już się zmieniać i zapisywać nowych informacji tak efektywnie jak kiedyś.
Wyjaśnienie bioenergetyczne mówi, że mózg dąży do zdobywania trwałej wiedzy. Nie chce stale otwierać zamkniętych kwestii i decydować na nowo, przebudowując struktury neuronalne, bo zabiera mu to zbyt wiele energii.

Ewolucja zaprogramowała nas na szybkie nagrody

Wyjaśnienie ewolucyjne dotyczy sposobu pracy naszego umysłu, który miał wspierać człowieka, żyjącego w innym świecie, gdzie ludzie reagowali na bodźce, związane z reguły z najbardziej podstawowymi potrzebami, zaspokajając je i dostarczając sobie prostych rozwiązań, ucząc się jakie działanie przynosi szybką nagrodę. We współczesnym świecie nagrody są często odroczone, dlatego tak łatwo uzależnić się od przeglądania Instagrama, który daje przyjemność natychmiast, a tak trudno zacząć regularnie ćwiczyć, kiedy rezultaty stają się widoczne po dłuższym czasie. Podobnie jest z “karami” za nieprawidłowe reakcje – mimo rozwoju motoryzacji i coraz szybszych samochodów nasz czas reakcji na zbliżający się obiekt nie skrócił się. Nadal też zamieramy w bezruchu w stresującej sytuacji. Na przejściu dla pieszych może nas to kosztować życie. Reakcja ta, choć może wydawać się nieefektywna w dzisiejszym świecie, w przeszłości była istotnym elementem mechanizmu przetrwania – zamieranie było skuteczną strategią przetrwania w obliczu drapieżników. W sytuacji, gdy walka lub ucieczka były niemożliwe lub ryzykowne, bezruch mógł sprawić, że drapieżnik nas nie zauważy lub straci zainteresowanie.

Społeczne bańki i pułapka własnych przekonań

Z perspektywy poznawczej wygląda to tak, że kiedy nasze przekonania nie zgadzają się z rzeczywistością, mamy dwa wyjścia – możemy zmienić przekonania bądź sposób interpretowania rzeczywistości. To drugie rozwiązanie kosztuje mniej energii i dlatego częściej je wybieramy. Tymczasem zmiana zachowań wymaga często zmiany przekonań.
Z perspektywy społecznej dostrzegamy, że człowiek naturalnie otacza się tymi, którzy mają podobne doświadczenia i przekonania. W ten sposób łatwiej uzyskać społeczne potwierdzenie i utwierdzenie w przekonaniach już posiadanych. Łatwo znajdujemy uzasadnienie, by nie kwestionować przekonań. W ten sposób jesteśmy usprawiedliwieni i przekonani, że nie trzeba niczego zmieniać. Tymczasem krytycznie myśląca osoba zdaje sobie sprawę z tego, że przekonania należy nieustannie weryfikować, a pomaga w tym różnorodność perspektyw, a nie zamykanie się w bańce podobnych do nas osób.
Zastanów się, jak wygląda Twoje otoczenie, z kim najczęściej rozmawiasz w pracy i poza nią. Czy są to osoby o podobnych poglądach, przekonaniach, wywodzące się z podobnej kultury, czy może masz różnorodne grono znajomych reprezentujące wszystkie pokolenia, różne poglądy polityczne, wyznanie, pozycję społeczną, sytuację rodzinną? Jeśli to zróżnicowana grupa ludzi, masz szansę na o wiele bardziej elastyczne, krytyczne myślenie o świecie niż funkcjonując w homogenicznej grupie.

Autor

Zawodowo, lider obszaru przywództwo i zarządzanie, autor licznych rozwiązań dla menedżerów. Moderator think tanków dla środowiska HR, doradca zarządów. W Gammie  odpowiada za metodykę realizacji projektów rozwojowych.  Ambasador humanocentryczności.

Prywatna pasja rozwoju kompetencji osobistych, śledzenia najnowszych zdobyczy kognitywistki, neuronauki i psychologii poznawczej zaowocowała zaangażowaniem w rozwój linii rozwiązań z obszaru kompetencji przyszłości i metakompetencji.

WRÓĆ DO LISTY WPISÓW